Bảo tàng Quang Trung tại thị trấn Phú Phong, H. Tây Sơn nằm cách TP Quy Nhơn khoảng 40 km. Nếu đi tham quan theo đoàn, du khách có yêu cầu sẽ được xem các võ sĩ biểu diễn các môn võ thuật cổ truyền  Bình Định. Một trong các môn võ độc đáo thời Quang Trung - Nguyễn Huệ còn lưu lại đến ngày nay là "nhạc võ"... thường gọi là nhạc võ Tây Sơn.

Võ sư Nguyễn Thị Thuận biểu diễn bài "Nhạc võ" với 12 chiếc trống.

Huyền thoại nhạc võ

Trong kho tàng võ cổ truyền Việt Nam, Võ Bình Định được tách thành một hệ phái riêng và rất độc đáo, người đời sau vẫn thường gọi môn phái đó là võ Tây Sơn hoặc "Võ Bình Định". Trong các môn võ cổ truyền dành cho chiến đấu chống giặc ngoại xâm của quân đội Tây Sơn, có một tuyệt chiêu ít môn phái võ thuật nào trên thế giới có được, đó là "Nhạc võ". Nhạc võ là phương pháp dùng âm thanh vào việc nâng cao khí thế quân đội, tăng cường ý chí chiến đấu của binh lính Tây Sơn khi xung trận. Hiện nay ở Bảo tàng Quang Trung có võ sư Nguyễn Thị Thuận và một vài môn sinh ưu tú sử dụng bộ trống gồm 12 chiếc để đánh theo nội dung bài võ:

"Mười hai trống xếp hàng hai;

Đôi tay gõ nhịp đường dài hành quân;

Mười hai trống xếp ba hàng;

 Đôi tay gõ nhịp tiến quân công đồn ...".

Khi biểu diễn nhạc võ, người biểu diễn phải dùng tất cả các bộ phận tay chân để đánh vào 12 chiếc trống theo nhịp của bài võ như cổ tay, nắm tay cho đến cùi chỏ và đôi chân... theo lý thuyết, 12 chiếc trống ứng với 12 con giáp, hoặc 12 tháng trong một năm. Do vậy, những chiếc trống có độ lớn nhỏ khác nhau. 4 chiếc trống lớn, có đường kính mặt trống khoảng 40cm, 4 chiếc trống cỡ vừa có đường kính 30cm, và 4 chiếc trống nhỏ có đường kính mặt trống 20cm. Nhờ kỹ thuật bịt da điêu luyện nên độ căng của trống khác nhau, vì thế tiếng trống trong bài nhạc võ Tây Sơn có âm thanh trầm bổng khác nhau. Khi đánh nhạc võ có các âm thanh của các nhạc khí khác phụ trợ thêm như đàn nhị, kèn, chủm chọc (não bạt hay xụp xỏa), tạo thành những âm điệu đặc thù cho từng bài võ. Khi thì hùng dũng, chỉnh tề; khi thì khoan thai, êm đềm, vui tươi. Khi hành quân thì tiếng trống giục giã; khi tấn công thành lũy thì khẩn trương, gấp gáp. Hoặc khi chiến thắng thì tiếng trống phấn chấn, náo nức, reo hò, cổ vũ ... Nhạc võ Tây Sơn trong khi hành quân thường có thêm chiếc trống đại (trống cái) và chiêng lớn. Khi đánh chiêng, trống lớn hòa âm với nhạc võ của 12 chiếc trống sẽ tạo nên bầu không khí hào hùng, nâng cao tinh thần cho binh sĩ xông trận quyết chiến.

Theo các nhà nghiên cứu võ học ở Bình Định, những bậc cao thủ giỏi về nhạc võ Tây Sơn có thể sử dụng thêm 5 chiếc trống khác nữa. Một cái đặt gần đầu để dùng đầu đánh. Hai chiếc trống đặt 2 bên hông để đánh bằng 2 cùi chỏ. Hai chiếc trống còn lại đặt ở phía sau để đánh bằng 2 gót chân. Khi một "cao thủ" đánh nhuần nhuyễn cùng lúc 17 cái trống thì có thể gọi họ là bậc võ công thượng thừa về nhạc võ Tây Sơn.

Trong hàng ngũ tướng sĩ Tây Sơn thời ấy được sử sách lưu truyền về tài nghệ đánh "nhạc võ" là một nữ cao thủ tên gọi Thị Dần của đạo quân tóc dài Bùi Thị Xuân:

"Thị Dần quả thực đa tài;

Ngoài tài thuần phục ngựa, voi chiến trường;

Nàng còn giỏi cả bộ môn;

"Đả thập nhị cổ" tiếng đồn xa hơn"...

Ngoài "Thị Dần" còn có một nữ tướng khác tên là Châu Thị Đăng, vợ của Trần Văn Kỷ, một danh sĩ dưới thời Tây Sơn Tam kiệt, bà Đăng nổi tiếng vì có biệt tài dùng kiếm chém xả vào các mặt trống bằng đồng, tạo nên từng tràng, từng chuỗi âm thanh rờn rợn, liên hoàn, lúc khoan, lúc nhặt làm cho kẻ thù kinh hồn khiếp vía. Nhạc võ Tây Sơn có tất cả 72 bài múa võ đánh trống. Tuy nhiên, đến nay, hầu như đã thất truyền gần hết, chỉ còn lại 4 bài trong số 72 bài lưu truyền đến tận ngày nay ở Bình Định. Đó là các bài "Xuất quân"; "Hành quân"; "Công thành" và "Khải hoàn" được nghệ sĩ Nguyễn Thị Thuận ở Trung tâm văn hóa H. Tây Sơn biểu diễn khá thành công lâu nay. Muốn thưởng thức những gì còn sót lại của môn "nhạc võ", bạn hãy đến với Bảo tàng Quang Trung (Bình Định) vào dịp kỷ niệm chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa vào ngày mồng 4 và mồng 5 tháng giêng hằng năm để tận mắt chứng kiến các nghệ sĩ "đất võ" biểu diễn môn nhạc võ độc đáo có một không hai của Quang Trung.

Nhạc võ chân truyền

Năm 1978, tỉnh Nghĩa Bình (gồm Quảng Ngãi và Bình Định) có tổ chức một hội nghị nghiên cứu về phong trào nông dân Tây Sơn và Anh hùng dân tộc Quang Trung Nguyễn Huệ tại thị xã Quy Nhơn (nay là TP Quy Nhơn), võ sư Đinh Văn Tuấn là người đã tham gia và đóng góp công sức vào việc sưu tầm, cung cấp nhiều tài liệu về nhà Tây Sơn. Ông cũng là người được cho là có bài nhạc võ Tây Sơn 45 trống. Võ sư Đinh Văn Tuấn sinh năm 1942 ở thôn An Vinh, xã Bình An, H. Tây Sơn, nơi nổi tiếng có những lò võ cổ truyền lừng danh đất Bình Định xưa. Đinh Văn Tuấn được thọ giáo ba vị võ sư nổi danh võ sư Đinh Hề, tức Hương kiểm Mỹ, là ông nội chú của ông. Người thứ hai là võ sư Hồ Ngạnh ở Thuận Truyền và người thứ ba là võ sư Ấm Hổ ở An Thái (thị xã An Nhơn). Được ba người thầy giỏi tận tâm truyền dạy, võ thuật của Đinh Văn Tuấn rất điêu luyện. Nhưng võ sư Tuấn chỉ âm thầm dạy võ cho những người đệ tử thân tín nhất mà ông tin tưởng. Nghề chủ yếu của ông vào thời kỳ này là khám bệnh, bốc thuốc chữa các chứng về xương khớp... Khoảng những năm 1990 và 1992 của thế kỷ XX, Liên đoàn võ cổ truyền Việt Nam tại Pháp có mời võ sư Kim Dũng và võ sư Đinh Văn Tuấn sang truyền dạy và trao đổi kinh nghiệm cho các học trò từ các nước Châu Âu, Bắc Mỹ đang theo học võ Cổ truyền Việt Nam.

Đánh nhạc võ 12 trống, 16 trống đã là rất khó, Đánh nhạc võ 45 trống thì gần như chỉ nghe lời đồn. Theo võ sư Tuấn, dàn trống 45 chiếc gồm 5 trống chầu, 24 trống chiến và 16 trống lỡ. Phương pháp đánh theo trận pháp bát quái, ngũ hành, sử dụng bộ pháp tứ hành thủ âm. Sử dụng cả hai bàn tay sấp ngửa, nắm đấm, cổ tay, cùi chỏ, chân, đầu gối, và đầu... để đánh, đòi hỏi người đánh phải có võ công thâm hậu, nội lực dồi dào, sự khéo léo, nhanh và chính xác cả về thủ pháp và bộ pháp. Người đánh được 45 trống cùng lúc theo một bài bản đòi hỏi sự khổ luyện công phu, đồng thời có tài năng bẩm sinh và sự khéo léo của kỹ thuật.

Võ sư Tuấn còn là hậu duệ đời thứ 8 của ông Đinh Văn Nhưng (còn gọi là ông Chảng - thầy dạy võ của 3 anh em nhà Tây Sơn). Ông từng xuất bản một số sách võ thuật và y thuật, trong đó có biên soạn về cách đánh nhạc võ Tây Sơn 45 trống. Ông cũng từng đề xuất với ngành Thể thao tỉnh Nghĩa Bình mở lớp võ cổ truyền để truyền dạy tuyệt chiêu võ nhạc Tây Sơn nhưng chưa được ủng hộ. Từ đó đến nay chưa thấy có người dánh được nhạc võ Tây Sơn 45 trống.

NGUYỄN TẤN TUẤN